Akademik Veri Yönetim Sistemi
Turcology research (Online), sa.78, ss.296-314, 2023 (Hakemli Dergi)
Kaynakları, kendine özgü tarz, biçim ve muhtevasıyla Eski Türk edebiyatımız, dinî, tarihî, mitolojik
ve folklorik temeller üzerine inşa edilmiş, yaklaşık altı asır süren edebî bir geleneğin mahsulünü
oluşturmaktadır. Bu köklü edebiyatı anlayabilmek ve taşıdığı anlam derinliğini idrâk edebilmek için
hangi kaynaklardan yararlandığını bilmek gereklidir. Din ve kültürün başı çektiği toplumsal hayatın
en önemli değerleri arasında yer alan birçok unsur edebiyatımıza kaynaklık eder. Bu kaynaklar arasında
yer alan tip ve kişilikler; şairlerin mensubu oldukları toplumda geçmişten yaşadıkları döneme
kadar oluşturdukları kültür hazinesinin önemli bir parçasını ihtiva etmektedir. Edebiyatımızda
edebî bir metnin tüm aksiyonu ve kurgulanması, temel öğelerden olan tip ve kişilikler üzerinde
yoğunlaşmaktadır. Bu nedenle edebî bir metni tam olarak anlayabilmek için tip ve kişiliklerin doğru
tespit edilmesi önemlidir. Şair, eserinde yer verdiği tip ve kişilikler sayesinde düşünceleri ve duygularını
somutlaştırarak okuyucuya aktarır. Divan şiirinde, toplumun olağan yaşantısı içinde kendini
gösteren ve belirgin davranışları temsil eden; âşık, ma’şûk, rakîp, Mecnûn, Leylâ, sâki, derviş
gibi tipler dikkat çekmektedir. Dinî, tarihî, edebî, sanatkâr, mutasavvıf ve bilgin başlıkları altında
tasnif ettiğimiz kişilikler ise, insanın kendi görüş, düşünüş ve tarzlarıyla şekillenerek, tekdüze
davranışlar yerine değişken davranışlar sergiler. XIX. Yüzyılın daha ziyade yakın çevresi tarafından
tanınan, ümmî divan-tekke şairlerinden olan Erzincanlı Şems-i Hayâlî şiirlerinde “Şems-i Hayâl”
(Hayâl-i Şems, Hayalî Şems-i Nakşî)” gibi mahlaslar kullanmıştır. Leblebi satarak geçimini sağladığı
için “Leblebici Baba” olarak ün kazanmıştır. Mutasavvıf bir şair olan Şems-i Hayâlî’nin dinî
ve tasavvufî telakkîleri ihtiva eden ve tasavvufî bir neşve barındıran şiirleri coşku doludur. Bilinen
tek eseri “Tuhfetü’l-uşşâk” adlı Dîvân’ıdır. Şiirlerinde hem arûz hem de hece veznini kullanmıştır.
Bu divan, şeyhini çok seven ve ona çok bağlı olan bir müridin hocasına duyduğu saygıyı, sevgiyi,
bağlılığı; güzel, yalın bir ifadeyle aktaran önemli bir eserdir. Şems-i Hayâlî, şiirlerinde tasavvufu
işlemiş ve birçoğunda tasavvufî tip ve kişiliklere yer vermiştir. Can-ı gönülden bağlı olduğu mürşidi
Hayyat Vehbî (Terzi Baba) tüm şiirlerinde geçen bir kişilik olarak dikkat çekmektedir. Bu çalışmada
Erzincanlı şair Şems-i Hayâlî’nin şiirlerinde geçen tip ve kişilikler tespit edilmiş ve incelenmiştir.